Kilkuletnie dziecko przejawia swoją płciowość na różne sposoby, interesuje się nią, poznaje, bada ją, czasami z nią eksperymentuje. Dziecko jest istotą seksualną od momentu narodzin, a nawet od momentu poczęcia, kiedy to następuje determinacja jego płci. Zgodnie z linią wytyczoną przez geny znajdujące się w chromosomach X i Y, rozwijają się kolejne cechy płciowe fizyczne i psychiczne, co powodowane jest wydzieleniem określonych hormonów męskich lub żeńskich.

Typowa ekspresja seksualna u dzieci w wieku przedszkolnym

Ekspresja seksualna nie jest tożsama z rozwojem seksualnym dziecka, bo choć jest jego przejawem, zachowania dziecka dostępne obserwacji stanowią pewną część jego ekspresji seksualnej. Im dziecko jest młodsze, tym więcej jego zachowań seksualnych można zaobserwować bezpośrednio, ale kiedy wraz z wiekiem postępuje proces socjalizacji dzieci, tych zachowań możliwych do obserwacji jest coraz mniej. Dziecko im starsze tym bardziej traktuje te zachowania jako cos osobistego i wstydliwego. Zachowania seksualne dzieci są w pewnym stopniu naturalną częścią ich codziennej aktywności, pełniąc różne funkcje: poznawczą – nabywanie wiedzy o różnicach płciowych i prokreacji, społeczną – wchodzenie w role płciowe, poznawanie norm społecznych dotyczących zachowań seksualnych, emocjonalną – budowanie więzi, bliskości, szukanie przyjemnych doznań.

Na podstawie badań przeprowadzonych w Finlandii, do najczęstszych, typowych zachowań seksualnych dzieci w wieku 2-7 lat zaliczyć można:

- zabawa w dom i lekarza z innymi dziećmi,

- przytulanie innych dzieci i dorosłych,

- okazywanie zainteresowania różnicami w budowie narządów płciowych dziewczynek i chłopców,

- całowanie innych dzieci,

- dotykanie przez chłopców swoich narządów płciowych w sytuacji wzmożonych emocji,

- uczestniczenie w zabawach uznawanych za typowe dla płci przeciwnej,

- dotykanie intymnych części ciała w obecności innych,

- prezentowanie intymnych części ciała innym dzieciom,

- wypowiadanie się o dzieciach płci przeciwnej w niepochlebny sposób,

- włączenie do zabaw wątków zachowań seksualnych,

- próby podglądania innych osób w toalecie,

- interesowanie się rozmnażaniem zwierząt,

- okazywanie zainteresowania tym, skąd się biorą dzieci,

- prezentowanie intymnych części ciała innym dzieciom, a potem uciekanie.

W badaniu zwrócono również uwagę na różnice w typowej ekspresji seksualnej u dziewczynek i chłopców. Dziewczynki częściej prezentują zachowania związane z bliskością z innymi ludźmi oraz przyjmowaniem roli kobiecej. Natomiast chłopcy częściej prezentują zachowania nakierowane na rozładowanie napięcia oraz przekraczanie norm społecznych i granic innych ludzi, np. prezentowanie genitaliów, rysunki i zabawy o treściach seksualnych, podglądanie, wulgarne słowa, eksperymentowanie z oddawanie moczu i kału.

Problematyką rozwoju seksualnego dzieci zajmuje się badaczka Maria Beisert, która zaproponowała podział najczęstszych zachowań seksualnych występujących u dzieci ze względu na ich charakter i motywację na zachowania autoerotyczne, orientacyjne, interakcyjne i twórcze.

• Zachowania autoerotyczne to masturbacja dziecięca, która dzieli się na masturbację rozwojową, eksperymentalną i instrumentalną. Masturbacja rozwojowa jest zjawiskiem naturalnym i pojawia się już u bardzo małych dzieci, a z wiekiem samoistnie przemija. Jej celem jest uzyskanie przyjemnych doznań poprzez stymulację sfer erogennych. Masturbacja eksperymentalna pojawia się niekiedy u starszych dzieci, umotywowana jest ciekawością poznawczą orz chęcią uzyskania przyjemności seksualnej. Są to różnego rodzaju manipulacje w obrębie narządów płciowych, także przy użyciu przedmiotów. Ten rodzaj masturbacji przejawia się rzadziej, jednak może być szkodliwy i należy wspomagać jego wyciszanie poprzez odwracanie uwagi dziecka i zainteresowanie innymi aktywnościami. Masturbacja instrumentalna jest związana z próba radzenia sobie przez dziecko z ogólnym napięciem emocjonalnym, które wiąże się z przeżywaniem różnego rodzaju trudności, a także sytuacji kryzysowych a nawet traumatycznych. Nie jest ona normatywnym zachowaniem i łączy się z nią szereg niebezpieczeństwa dla rozwoju psychoseksualnego dziecka. Dlatego ten rodzaj aktywności seksualnej dziecka, wymaga szczególnej i troskliwej interwencji opiekunów, a nawet specjalistów.
• Zachowania orientacyjne mają na celu zdobycie informacji na temat różnić autonomicznych w budowie ciała dziewcząt i chłopców oraz funkcji, jakie te różnice pełnią. Objawia się to pytaniami do opiekunów, ale także oglądanie i podglądanie innych dzieci i dorosłych.
• Zachowania interakcyjne, czyli dziecięce zabawy seksualne. Najwięcej taki zabaw obserwuje się właśnie u dzieci w wieku przedszkolnym. Ich funkcją jest zaspokajanie potrzeby wiedzy oraz dostarczanie przyjemnych doznań, ekspresja seksualna w kontakcie z rówieśnikami. Zabawy seksualne przyjmują formy takie jak: naśladowanie zaobserwowanej aktywności seksualnej innych osób – zabawa w dom, w randkę, imitacja kontaktów seksualnych, odtwarzanie pozaseksualnych sytuacji, które również dostarczają dzieciom pretekstu do manipulowania w obszarach erogennych – zabawa w doktora, szpital, kosmetyczkę. Te dwa rodzaje zabaw mieszczą się w granicach normy rozwojowej, jednak mogą one być ukrywane przed dorosłymi. Zabawą seksualną o charakterze pozanormatywnym jest naśladowanie, odtwarzanie przeżytych przez dziecko sytuacji traumatycznych. Cele takiej zabawy jest odreagowanie trudnych emocji związanych z negatywnym doświadczeniem. Tego typu zabawę rozpoznaje się po nietypowych zachowaniach – przemoc, ból, przymus. Może być ona szkodliwa dla uczestników. Dzieci przejawiające takie zabawy mogą być ofiarami nadużyć lub przestępstw, szczególnie o charakterze seksualnym. Należy natychmiast wtedy reagować i pomóc dziecku, może być konieczna również interwencja specjalistyczna.
• Zachowania twórcze inaczej dziecięca twórczość erotyczna, którą ukazują w formie rysunków, prac plastycznych, układania wierszyków i opowieści o tematyce erotycznej. Twórczość ta jest charakterystyczna dla starszych dzieci w wieku przedszkolnym. Może ona być sygnałem, że dziecko padło ofiarą traumatycznych doświadczeń o charakterze seksualnym. Gdy się powtarza, jest uporczywa, szczegółowa, zawiera elementy przemocy, gdy niepokoi kolorystyka rysunków, wtedy potrzebna jest pomoc ze strony opiekunów specjalistów.

Nietypowa ekspresja seksualna i zaburzenia rozwoju seksualnego dzieci

Zachowania seksualne dzieci wykraczające poza normę nie są ujęte w klasyfikacjach diagnostycznych jako odrębne jednostki diagnostyczne. Dziecko o nietypowej ekspresji seksualnej może być ofiarą przemocy seksualnej lub innych sytuacji traumatycznych, a także różnych trudności rozwojowych i funkcjonalnych, które mogą współwystępować z zakłóceniami rozwoju emocjonalnego, poznawczego, fizycznego i społecznego. Dzieci z grupy podwyższonego ryzyka powstania zaburzeń w rozwoju seksualnym powinny być szczególnie objęte troską i opieką. Rozwój seksualny jest jedna z integralnych części ogólnego rozwoju dziecka i wymaga uwagi oraz odpowiednich interwencji wspierających, pomocowych lub terapeutycznych. Specjaliści zapewniają odpowiednie dla potrzeb dziecka formy stymulacji środowiskowej, uczą konstruktywnych i bezpiecznych form ekspresji i odreagowania emocjonalnego. Wobec dzieci z niepełnosprawnością intelektualną bądź fizyczną przejawiają się nietypowe zachowania seksualne. Powinny wtedy zostać wdrożone oddziaływania korekcyjne, mające na celu eliminację lub złagodzenie czynników fizycznych i poznawczych utrudniających normalną ekspresję seksualną. Nietypowa ekspresja seksualna, do której zalicza się masturbacje instrumentalną wcześniej opisaną oraz pewne formy zabaw erotycznych czy wytworów artystycznych dzieci może być sygnałem doświadczania przez dziecko przeżyć traumatycznych seksualnych z udziałem dorosłych, lub dzieci starszych czy młodzieży. Dlatego takie nietypowe zachowania seksualne przejawiane przez dziecko, nie powinny być bagatelizowane i uważnie zadbane przez opiekuna, wychowawcę czy nauczyciela. Najważniejszą sprawą jest zapewnienie dziecku bezpieczeństwa. Następnie podjęcie kroków i działań mających na celu wyjaśnienie kwestii związanych z ewentualnym zagrożeniem dziecka wśród osób robiących mu krzywdę. Profesjonalne informacje dotyczące sposobów rozpoznawania zaburzeń seksualnych dziecka oraz form koniecznych interwencji można szukać na stronach internetowych Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę – http:/fdds.pl/

Źródło: Przewodnik Bliżej Przedszkola nr 9.240/2021, pod red. R. Halik, M. Stasińska, M. Majewska, N. Łasocha, K. Gawlik, s. 2-6

Opracowanie Joanna Jelonek